गुरु बिन ज्ञान नाही!

शिक्षक दिनानिमित्त – गुरुंच्या ऋणाचा विचार

राजेश क्षीरसागर, विभागीय अध्यक्ष कोल्हापूर व कोकण मंडळ

फलटण टुडे वृत्तसेवा (सविस्तर लेख):-

“गुरुवर्यांनो तुमचा ऋणानुबंध,
आमच्या जीवनात आहे चिरंतन छंद ।
तुमच्या शिकवणीतून उमलले विचार,
आम्ही शिष्य करतो तुम्हांला शतशः नमस्कार ॥”

गुरु… हा शब्द उच्चारला की मन नकळतच शांत होतं, डोळ्यांसमोर आपल्याला ज्ञान दिलेल्या, जीवनाचा मार्ग दाखवलेल्या अनेक चेहरे उभे राहतात. आई-वडील आपल्याला जन्म देतात, पण त्या जन्माला अर्थ देणारे, त्याला योग्य दिशा देणारे, पायाला ठाम जमिनीवर उभं करणारे जे असतात ते म्हणजे गुरु. म्हणूनच भारतीय परंपरेत गुरुचे स्थान देवापेक्षा श्रेष्ठ मानले आहे. निसर्ग आपल्याला जीवन देतो, पण त्या जीवनाला काय स्वरूप द्यायचं, कसं घडवायचं, याचं भान गुरु देतो.

“गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः” हा मंत्र केवळ ओठांनी उच्चारायचा श्लोक नाही, तर जीवनाचा पाया आहे. गुरु हा निर्माण करणारा आहे, पोसणारा आहे, जपणारा आहे. अज्ञानाच्या अंधारात भटकणाऱ्या शिष्याच्या हातात हात धरून प्रकाशाकडे घेऊन जाणारा दीपस्तंभ म्हणजे गुरु.

मी शिक्षण प्रशासनात सध्या असलो तरी कधीकाळी शिक्षक होतो, गुरु आणि शिष्य या दोन्ही भूमिका मी निभावल्या आहेत. कदाचित आयुष्याच्या अखेरपर्यंत या दोन्ही भूमिका वठवाव्या लागतील. मला घडवणाऱ्या प्राथमिक शिक्षकांपासून ते आता प्रशासनातील गुरूंचे स्मरण मला या निमित्ताने होत आहे.

विद्यार्थ्याच्या आयुष्यातील प्रत्येक यशाच्या मागे कुणीतरी शिक्षक उभा असतोच. कधी तो फळ्यावर लिहून दाखवतो, कधी कठोर शिस्त घालतो, तर कधी पाठीवर थोपटून सांगतो – “तू करू शकतोस!” ही छोटीशी वाक्ये शिष्याच्या मनात आयुष्यभरासाठी ठसा उमटवतात. एखाद्या बीजात सुपीक माती ओलावा देऊन त्याला रोपटं बनवलं जातं, तसाच शिष्य घडवण्याचा प्रयत्न गुरु करतो.

गुरुंची शिकवण ही फक्त पाठ्यपुस्तकापुरती मर्यादित नसते. ती जीवनाची शिकवण असते. शिक्षक विद्यार्थ्याला गणिताचे प्रश्न सोडवायला शिकवतो, पण त्याच वेळी जीवनातील समस्याही कशा सोडवायच्या हे शिकवतो. विज्ञान शिकवताना तो जगाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन देतो, तर भाषाशिक्षणात तो भावनांना अभिव्यक्त करायला शिकवतो. खरा शिक्षक म्हणजे ज्ञान देणारा नव्हे तर विचार करायला शिकवणारा.

परंपरेत आढळणाऱ्या एका ओळीत म्हटलं आहे –
“गुरु बिन ज्ञान नाही, ज्ञान बिन मूळ नाही.”
म्हणजे गुरुशिवाय ज्ञान मिळत नाही आणि ज्ञानाशिवाय आयुष्याचा पाया तयार होत नाही.

संत ज्ञानेश्वरांनी निवृत्तिनाथांना गुरु मानून अध्यात्मिक प्रवासाला सुरुवात केली. रामकृष्ण परमहंसांच्या पायाशी बसलेल्या विवेकानंदांनी जगभर मानवतेचा संदेश दिला. चाणक्याच्या मार्गदर्शनाखालील चंद्रगुप्त मौर्याने विशाल साम्राज्य उभारले. अर्जुनासारख्या योद्ध्याला द्रोणाचार्याने अद्वितीय धनुर्धर बनवले. अशा असंख्य उदाहरणांतून स्पष्ट होते की गुरु-शिष्य नाते म्हणजे जीवन घडवण्याचा अमूल्य धागा आहे.

आजच्या आधुनिक युगातही शिक्षकांचे महत्त्व कमी झालेले नाही. उलट अधिक वाढले आहे. कारण माहितीचा स्फोट झालाय, इंटरनेटवर लाखो गोष्टी उपलब्ध आहेत, पण त्या माहितीचं ज्ञानात रूपांतर कोण करतो? योग्य आणि अयोग्य याचा फरक कोण दाखवतो? तो म्हणजे शिक्षक. मोबाईलमधून, सामाजिक माध्यमांतून जे काही मिळतं ते विद्यार्थ्यांच्या मनात गोंधळ निर्माण करतं. या गोंधळात योग्य दिशा दाखवणारा हात म्हणजे शिक्षकाचा हात.

गुरुचे प्रकार अनेक आहेत. शाळेतले गुरु पुस्तकांचे ज्ञान देतात, पण जीवनगुरु आपल्याला सगळीकडे सापडतात. आई आपल्याला संयम शिकवते, वडील कर्तव्य शिकवतात, मित्र मैत्रीचे मूल्य शिकवतो, निसर्ग धीर शिकवतो, अपयश आपल्याला जिद्द शिकवते. प्रत्येक अनुभव हा गुरु असतो. पण तरीही शाळेतील, कॉलेजमधील शिक्षकांचे महत्त्व वेगळे आहे. कारण ते आपल्या बालमनावर पहिली शिकवण उमटवतात.

गाणी आणि कविता यांमध्येही शिक्षकांविषयी आदर व्यक्त झालेला दिसतो. अनेक ठिकाणी उद्धृत केल्या जाणाऱ्या ओळीत म्हटलं आहे –
“ज्योतीतून ज्योत पेटते, गुरुशिवाय ज्ञान न मिळे.”
हे किती सुंदर वाक्य आहे! शिक्षक म्हणजे एक ज्योत, जी स्वतःचा प्रकाश दुसऱ्याला देते. स्वतः कमी होत जातो, पण दुसऱ्याचे आयुष्य उजळवत राहतो.

शिक्षक आणि शिष्य यांच्यातील नातं हे केवळ पुस्तकापुरतं मर्यादित नसतं. ते जीवनाचा पाया रचणारं नातं असतं. विद्यार्थी जेव्हा अपयशाने खचतो, तेव्हा गुरु त्याला धीर देतो. विद्यार्थी जेव्हा यशस्वी होतो, तेव्हा गुरु मनोमन आनंदित होतो. विद्यार्थ्याच्या डोळ्यांत चमकलेलं स्वप्न पूर्ण व्हावं, हीच त्याची खरी कमाई असते.

आजच्या स्पर्धात्मक काळात विद्यार्थ्यांवर अभ्यासाचा आणि करिअरचा प्रचंड ताण आहे. अशा वेळी गुरुच विद्यार्थ्याच्या खांद्यावर हात ठेवून सांगतो – “घाबरू नकोस, तू करू शकतोस.” हे शब्द केवळ दिलासा देत नाहीत, तर आयुष्यभरासाठी प्रेरणेचा दीप प्रज्वलित करतात.

शिक्षक दिन साजरा करताना आपण नेहमी डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांची आठवण ठेवतो. ते महान तत्त्वज्ञ आणि विद्वान होते. त्यांच्या जन्मदिनी देशभर शिक्षक दिन साजरा होतो, हीच त्यांच्यावरील खरी आदरांजली आहे. राधाकृष्णन म्हणाले होते – “शिक्षक हा समाजाचा सर्वात मोठा शिल्पकार आहे.” कारण तो केवळ एका व्यक्तीला नाही, तर संपूर्ण पिढीला घडवतो.

विद्यार्थ्याच्या यशामागे आई-वडील आणि शिक्षक या तिघांची स्वाक्षरी असते. पालक जीवनाचा पाया घालतात, पण त्यावरचे सुंदर शिल्प शिक्षक घडवतात. आज समाजात डॉक्टर, इंजिनीअर, वैज्ञानिक, कलाकार, कवी, नेते असे किती तरी क्षेत्रांत यशस्वी लोक दिसतात. पण त्यांच्या यशामागे कुणीतरी एक शिक्षक असतोच, ज्याने त्यांना प्रेरणा दिली, आत्मविश्वास दिला.

शिक्षकांचे योगदान आपण कधी मोजू शकत नाही. ते केवळ पगारासाठी शिकवत नाहीत, तर विद्यार्थ्याच्या यशात आपलं यश पाहतात. ते विद्यार्थ्याच्या डोळ्यांत स्वप्न जागवतात आणि त्या स्वप्नांना पंख देतात. खरे शिक्षक तेच, जे विद्यार्थ्याच्या मनातलं सामर्थ्य ओळखतात आणि त्याला योग्य दिशेने नेऊन त्याचं भविष्य उज्वल करतात.

गुरुंच्या त्यागाची, मेहनतीची आणि कष्टाची कदर करणे हे आपल्या हातात आहे. शिक्षक दिन हा केवळ शुभेच्छा देण्याचा दिवस नाही, तर त्यांच्या ऋणाची आठवण ठेवण्याचा दिवस आहे. त्यांचे योगदान आपण कधीही विसरू नये.

“तुमच्या शिकवणुकीत उमलले विचार,
तुमच्या शब्दांनी सजले संसार ।
तुमच्या आशीर्वादाचा झालो धन्य,
गुरुजींनो, आम्ही आहोत तुमच्याच कृतज्ञ ॥”

शेवटी एवढंच म्हणावंसं वाटतं – गुरु म्हणजे दीपस्तंभ आहे, विद्यार्थी म्हणजे जहाज आहे आणि जीवन म्हणजे अथांग सागर. हा दीपस्तंभ नसता तर जहाज दिशाहीन होऊन बुडालं असतं. पण गुरु या दीपस्तंभामुळे विद्यार्थ्याला योग्य दिशा मिळते आणि तो सागर पार करतो.

• राजेश क्षीरसागर, विभागीय अध्यक्ष कोल्हापूर व कोकण मंडळ