विशेष लेख 11
 |
सातारा जिल्हा व शहरातील मराठ्यांची राजधानी असलेला अजिंक्यतारा हा एक किल्ला असून अजिंक्यतारा गड किल्लाची उंची ३०० मीटर असून गिरिदुर्ग प्रकारातील हा किल्ला आहे. चढण्यासाठी हा किल्ला सोपा असून जवळचे गाव सातारा शहर आहे. अजिंक्यतारा किल्ला डोंगररांग सातारा ,बामणोलीवर आहे. ताराराणी यांच्या सैन्याने किल्ला जिंकला व त्याचे नामातंर पुन्हा अजिंक्यतारा किल्ला करण्यात आले. यानिमित्ताने…..
प्रतापगड किल्ला यापासून फुटणार्‍या बामणोली रांगेवर अजिंक्यतारा गड किल्ला उभा राहिलेला आहे. अजिंक्यतारा किल्ला हा दक्षिणोत्तर विस्तार ६०० मीटर आहे. किल्ल्यावर वृक्षारोपणासारखे अनेक सामाजिक उपक्रम राबवले जात असून अजिंक्यतारा किल्ला सातारा शहरात जवळ असल्याने शहरातून अनेक रस्त्यांने गडावर जाता येते. सातारा एस.टी. बसस्थानकावरून अदालत वाड्यामार्गे जाणार्‍या गाडीने अदालत वाड्यापाशी उतरून किल्ल्यावर जाता येते किंवा दुचाकीने सुद्धा अजिंक्यातार्यावर जाता येते . सातारा ते राजवाडा बससेवा उपलब्ध असून सातारा ’राजवाडा’ बसस्थानकापासून अदालत वाड्यापर्यंत चालत येण्यास १० मिनिटे लागतात. अदालत वाड्याच्या बाजूने असलेली वाट गडावर जाते. या रस्त्याने १ किलोमीटर चालत गेल्यावर गडाच्या दरवाज्याजवळ पोहचतो. अजिंक्यतारा किल्ल्यावर जाण्यासाठी थेट रस्ता सुद्धा आहे. गोडोली नाका परिसरातून देखील गडावर जाण्यासाठी रस्ता आहे. रस्त्यावरून थेट गडावर जाऊ शकतो. कोणत्याही मार्गाने गड गाठण्यास साधारण १ तास लागतो. गडावर पहाटे चढून जाणे प्रकृतीच्या व शारीरिक दृष्टी ने चांगले आहे.
सातारा येथील किल्ला (अजिंक्यतारा) म्हणजे मराठ्यांची चौथी राजधानी होय. पहिली राजगड दुसरी रायगड तिसरी जिंजी आणि चौथी अजिंक्यतारा. सातार्‍याचा किल्ला हा शिलाहार वंशातल्या दुसर्‍या भोजराजाने सन ११९० मध्ये बांधला. पुढे हा किल्ला बहामनी सत्तेकडे व मग विजापूर आदिलशहाकडे गेला. सन १५८० मध्ये पहिल्या आदिलशहाची पत्‍नी चांदबिबी येथे कैदेत होती. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या राज्याचा विस्तार होत असतांना दि. २७ जुलै १६७३ मध्ये हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या हाती आला. किल्ल्यावर शिवराय यांना अंगी ज्वर आल्याने दोन महिने विश्रांती घ्यावी लागली. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या मृत्यूनंतर सन१६८२ मध्ये औरंगजेब महाराष्ट्रा आला. सन १६९९ मध्ये औरंगजेबाने सातार्‍याच्या दुर्गाला वेढा घातला. त्यावेळी गडावर किल्लेदार प्रयागजी प्रभू होते. दि. १३ एप्रिल १७०० रोजी पहाटे मुघल यांनी सुरुंग लावण्यासाठी दोन भुयारे खणली व बत्ती देताच क्षणभरात मंगळाईचा बुरूज आकाशात भिरकावला गेला. तटावरील काही मराठे दगावले तेवढ्यात दुसरा स्फोट झाला. मोठा तट पुढे घुसणार्‍या मोगलांवर ढासळला व दीड हजार मुघल सैन्य मारले गेले. किल्ल्यावरील सर्व दाणागोटा व दारूगोळा संपला आणि दि. २१ एप्रिल रोजी किल्ला सुभानजी यांनी जिंकून घेतला. किल्ल्यावर मोघल निशाण फडकविण्यास तब्बल साडेचार महिने लागले. किल्ल्याचे नामकरण आझमतारा करण्यात आले. ताराराणी यांच्या सैन्याने पुन्हा किल्ला जिंकला व त्याचे नामातंर पुन्हा अजिंक्यतारा असे केले. पुन्हा किल्ला मोगलांच्या स्वाधीन झाला. मात्र सन १७०८ मध्ये शाहू फितवून किल्ला घेतला व राज्याभिषेक करून घेतला. मराठी साम्राज्याचा कारभार हाकताना छ.शाहूंनी सातारा शहराची स्थापना यावेळी केली. दुसर्‍या शाहूच्या निधनानंतर किल्ला दि. ११ फेब्रुवारी १८१८ मध्ये इग्रजांकडे गेला.
सातार्‍यातून ज्या मार्गाने आपण गडावर प्रवेश करतो त्यामार्गावर दोन दरवाजे असून आज या दोन दरवाजांपैकी पहिला दरवाजा सुस्थितीत असून दरवाजाचे दोन्ही बुरूज अस्तित्वात आहेत. दरवाजातून आत शिरल्यावर उजवीकडे हनुमान मंदिर आहे. हे मंदिर राहण्यास उत्तम असून मात्र गडावर पाण्याची सोय उपलब्ध नाही. डावीकडे सरळ रस्त्याने पुढे गेल्यावर वाटेत महादेव मंदिर लागते. समोर प्रसारभारती केंद्राचे कार्यालय व मागे प्रसारभारती केंद्राचे दोन टॉवर उभे आहेत. पुढे गेल्यावर एक डावीकडे जाणारी वाट दिसते व ‘मंगळादेवी मंदिराकडे’ असे तिथे लिहिलेले आहे. या वाटेत ताराबाई यांचा निवास असलेला पण आता ढासळलेला राजवाडा आणि कोठार आहे.मंदिराकडे जाताना तीन तळी वाटेत लागतात. वाटेच्या शेवटी मंगळादेवीचे मदिर लागते. मंदिराच्या समोरच मंगळाईचा बुरूज आहे. मंदिराच्या आवारात अनेक शिल्पे आढळतात. या वाटेने थेट तटबंदी साह्याने पुढे जाणे म्हणजे गडाला प्रदक्षिणा घालण्यासारखे आहे. गडाच्या उत्तरेलादेखील दोन दरवाजे असून ते तटबंदीवरून प्रदक्षिणा मारतांना नजरेस पडतात. या दरवाजात येणारी वाट सातारा-कराड राष्ट्रीय रस्त्यावरून येते. दरवाजापाशी पाण्याचे तीन तलाव आहेत. उन्हाळ्यात एकालाही पाणी नसते. गडाला प्रदक्षिणा घालून आल्यामार्गाने खाली उतरावे लागते.
किल्ल्यावरून समोर यवतेश्वर पठार, चंदनवंदन किल्ले, कल्याणगड, जरंडा व सज्जनगड हा परिसर दिसतो. दक्षिण बाजूला निनाम (पाङळी) हे गाव आहे. गावात एक पुरातन (सन १७००) मधील कोल्हापूर येथील (रत्‍नागिरीवाङी) जोतिबा देऊळ आहे. गावालगत ङोंगर आहे. तेथे पांडवगळ नावाचे एक पुराणकालीन प्रेक्षणीय स्थळ असून या गावाच्या पश्चिम दिशेला तलाव आहे.
अजिंक्यतारा गड किल्ला संपूर्ण पाहण्यासाठी साधारणतः दीड तास लागतो. गडावरून मराठ्यांची राजधानी असलेल्या सातारा शहराचे विहंगम दृश्य पाहायला मिळते. निसर्गप्रेमी असाल तर वर्षा ऋतूच्या सुरुवातीनंतर या ठिकाणी येऊन अजिंक्यतारा किल्ल्याची सुंदरता बघू शकता.